Trẻ sơ sinh bị vàng da tưởng chừng là dấu hiệu sinh lý bình thường nhưng đôi khi lại tiềm ẩn nguy cơ đáng lo ngại. Làm sao để phân biệt vàng da sinh lý và vàng da bệnh lý? Khi nào cần theo dõi tại nhà và khi nào phải đưa trẻ đến cơ sở y tế? Bài viết dưới đây sẽ cung cấp cho ba mẹ cái nhìn đầy đủ và khoa học về tình trạng vàng da ở trẻ sơ sinh.
1. Bệnh vàng da sơ sinh là gì?
- Vàng da sơ sinh là tình trạng da và kết mạc mắt của trẻ có màu vàng, nguyên nhân chủ yếu do nồng độ bilirubin gián tiếp trong máu tăng cao. Bilirubin là sản phẩm sinh ra khi hồng cầu bị phân huỷ. Ở trẻ sơ sinh, hiện tượng này rất phổ biến, xảy ra ở khoảng 60% trẻ đủ tháng và 80% trẻ sinh non.
- Tình trạng vàng da có thể ở mức nhẹ, được gọi là vàng da sinh lý, nhưng cũng có thể trở nên nghiêm trọng – khi đó gọi là vàng da bệnh lý. Nếu không được phát hiện và xử lý kịp thời, bilirubin có thể thấm vào mô não, gây ra nhiễm độc thần kinh (hay còn gọi là bệnh lý não do bilirubin). Trường hợp nặng có thể dẫn đến tử vong hoặc để lại di chứng thần kinh suốt đời.
1.1. Cách nhận biết trẻ sơ sinh bị vàng da sinh lý
Đây là dạng vàng da phổ biến và không nguy hiểm, thường gặp ở trẻ sơ sinh khỏe mạnh. Hiện tượng này xuất phát từ một số yếu tố sinh học đặc trưng ở trẻ nhỏ như:
- Số lượng hồng cầu cao, chứa hemoglobin HbF có vòng đời ngắn, dễ bị phân huỷ;
- Gan chưa phát triển đầy đủ, chức năng chuyển hóa và bài tiết bilirubin còn yếu.
- Vàng da được coi là sinh lý khi thỏa các tiêu chí sau:
- Xuất hiện từ ngày thứ 3 sau sinh trở đi;
- Tự biến mất trong vòng 7–10 ngày (với trẻ đủ tháng);
- Mức độ vàng nhẹ, chỉ lan đến mặt, cổ, ngực và phần bụng trên rốn;
- Trẻ vẫn bú tốt, không kèm các biểu hiện bất thường (bú kém, gan lách to, li bì…);
- Nồng độ bilirubin không vượt quá 12mg/dL ở trẻ đủ tháng;
- Tốc độ tăng bilirubin không quá 5mg/dL trong 24 giờ.
Với những trường hợp này, không cần điều trị, chỉ cần cho trẻ bú mẹ đầy đủ để cơ thể đào thải bilirubin qua phân và nước tiểu. Vàng da sẽ tự khỏi sau khoảng 1–2 tuần.
1.2. Cách nhận biết trẻ sơ sinh bị vàng da bệnh lý
Ngược lại, vàng da bệnh lý là tình trạng cần được can thiệp y tế sớm vì có nguy cơ ảnh hưởng đến hệ thần kinh. Những dấu hiệu cảnh báo gồm:
- Xuất hiện trong vòng 1–2 ngày đầu sau sinh;
- Mức độ vàng da đậm, lan rộng toàn thân, bao gồm cả chân tay;
- Không giảm sau 2 tuần ở trẻ đủ tháng hoặc 3 tuần ở trẻ sinh non;
- Kèm theo các biểu hiện bất thường như bỏ bú, nôn trớ, sốt, li bì, phân nhạt màu;
- Đặc biệt nguy hiểm ở trẻ sinh non dưới 35 tuần tuổi thai.
Khi nhận thấy các dấu hiệu trên, phụ huynh cần đưa trẻ đến khám tại các cơ sở y tế chuyên khoa sơ sinh để được chẩn đoán chính xác và điều trị kịp thời, nhằm ngăn ngừa biến chứng não vĩnh viễn do nhiễm độc bilirubin.
2. Phân loại mức độ vàng da sơ sinh
Mức độ vàng da ở trẻ được xác định dựa vào lượng bilirubin trong máu. Đây là một chất màu vàng được sinh ra khi hồng cầu (tế bào máu đỏ) bị vỡ. Bình thường, bilirubin sẽ được gan xử lý và thải ra ngoài qua phân. Tuy nhiên, nếu gan của bé chưa làm việc hiệu quả (điều thường gặp ở trẻ sơ sinh), bilirubin sẽ tích tụ trong cơ thể và làm da, mắt bé chuyển sang màu vàng.
Tùy vào lượng bilirubin trong máu và vị trí vùng da bị vàng, trẻ sơ sinh bị vàng da chia thành 5 mức độ:
- Mức độ 1: Da bé chỉ vàng ở mặt và cổ, lượng bilirubin trong máu khoảng 5–7 mg%.
- Mức độ 2: Vàng lan xuống ngực và lưng, bilirubin tăng lên khoảng 8–10 mg%.
- Mức độ 3: Da vàng tới bụng dưới rốn và vùng đùi, bilirubin khoảng 11–13 mg%.
- Mức độ 4: Vàng da lan thêm xuống tay và chân, bilirubin từ 13–15 mg%.
- Mức độ 5: Da bé vàng rõ ở lòng bàn tay và lòng bàn chân, nồng độ bilirubin trên 15 mg% – mức độ này cần được khám và điều trị ngay.
3. Nguyên nhân gây nên vàng da sơ sinh
Vàng da ở trẻ sơ sinh có thể do nhiều nguyên nhân khác nhau và thời điểm xuất hiện triệu chứng sẽ phần nào phản ánh nguyên nhân đó:
3.1. Vàng da xuất hiện trong vòng 24 giờ sau sinh
Đây thường là dấu hiệu bất thường và cần theo dõi sát. Nguyên nhân có thể bao gồm:
- Bất đồng nhóm máu giữa mẹ và con (thường gặp ở nhóm máu ABO hoặc Rh),
- Thiếu men G6PD (một loại men giúp bảo vệ hồng cầu),
- Bệnh lý liên quan đến màng tế bào hồng cầu (khiến hồng cầu dễ vỡ hơn bình thường).
3.2. Vàng da xuất hiện trong tuần đầu sau sinh
Trẻ sơ sinh bị vàng da có thể do các nguyên nhân sinh lý hoặc bệnh lý, chẳng hạn như:
- Vàng da sinh lý (do gan trẻ chưa hoàn thiện chức năng đào thải bilirubin),
- Nhiễm trùng,
- Rối loạn chuyển hóa bilirubin,
- Một số bệnh di truyền,
- Tái hấp thu bilirubin từ máu do chảy máu dưới da hoặc bầm tím lúc sinh.
3.3. Vàng da xuất hiện sau tuần đầu
Trường hợp này cần đặc biệt lưu ý vì có thể liên quan đến các bệnh lý mạn tính:
- Vàng da do sữa mẹ (xảy ra ở một số trẻ khi uống sữa mẹ có chứa chất ảnh hưởng đến quá trình đào thải bilirubin),
- Nhiễm trùng kéo dài,
- Rối loạn chức năng gan – ruột,
- Các bệnh lý chuyển hóa (như xơ nang),
- Suy giáp bẩm sinh.
- Sau sinh, trẻ thường được theo dõi vàng da tại bệnh viện trong 2–3 ngày đầu. Tuy nhiên, nếu tình trạng vàng da xuất hiện sau khi bé về nhà, ba mẹ nên quan sát kỹ da bé mỗi ngày dưới ánh sáng tự nhiên. Khi thấy da vàng nhiều hơn, lan xuống bụng, tay chân hoặc bé có dấu hiệu mệt, bú kém, cần đưa trẻ đi khám ngay.
4. Trẻ sơ sinh bị vàng da có sao không? Biến chứng nguy hiểm từ vàng da bệnh lý của trẻ sơ sinh
Với nhiều ba mẹ, vàng da ở trẻ sơ sinh tưởng chừng là hiện tượng bình thường, nhưng nếu là vàng da bệnh lý, tình trạng này có thể gây ra những biến chứng nguy hiểm đến sức khỏe và sự phát triển não bộ của trẻ. Dưới đây là hai biến chứng nghiêm trọng ba mẹ tuyệt đối không nên bỏ qua:
4.1. Bilirubin não cấp tính – Cảnh báo tổn thương thần kinh sớm
Nếu thấy trẻ vàng da kèm theo các biểu hiện dưới đây, ba mẹ cần nghĩ đến nguy cơ Bilirubin đã bắt đầu ảnh hưởng đến não bộ:
- Ngủ li bì, khó đánh thức
- Bỏ bú hoặc bú kém
- Khóc thét bất thường
- Sốt cao
- Co giật
- Cơ thể xoắn vặn, vận động bất thường
- Không tập trung ánh mắt
4.2. Vàng da nhân – Hậu quả nặng nề nếu không điều trị kịp thời
Vàng da nhân (hay còn gọi là bệnh não do Bilirubin) là biến chứng nặng nhất của vàng da sơ sinh. Tình trạng này xảy ra khi:
- Lượng Bilirubin trong máu quá cao vượt ngưỡng an toàn,
- Gan của trẻ chưa đủ khả năng đào thải,
- Bilirubin xâm nhập vào mô não và gây tổn thương không thể phục hồi.
- Biến chứng này thường xảy ra trong tuần đầu sau sinh, vì vậy việc phát hiện và điều trị trước ngày thứ 7 là cực kỳ quan trọng để phòng ngừa tổn thương não vĩnh viễn.
> Xem thêm:Bệnh gặp thường gặp ở trẻ sơ sinh: Những điều ba mẹ cần biết để phòng tránh
5. Trẻ sơ sinh bị vàng da nên bổ sung gì? Trẻ sơ sinh bị vàng da mẹ nên ăn gì?
Khi trẻ sơ sinh vàng da, đặc biệt là vàng da sinh lý, chế độ ăn uống của mẹ đóng vai trò rất quan trọng, vì chất dinh dưỡng từ mẹ sẽ truyền sang bé qua sữa. Dưới đây là những thực phẩm mẹ nên bổ sung để giúp bé nhanh chóng hồi phục:
5.1. Uống nhiều nước
Nước giúp thanh lọc cơ thể và hỗ trợ gan đào thải Bilirubin tốt hơn. Mẹ uống đủ nước cũng giúp sữa về nhiều, loãng hơn – hỗ trợ nhu động ruột của bé, từ đó giúp loại bỏ Bilirubin qua phân.
5.2. Ăn thực phẩm giàu chất xơ
- Ngũ cốc nguyên hạt, rau củ luộc, các loại đậu và rau mầm giúp mẹ tiêu hóa tốt hơn và hỗ trợ gan bé hoạt động hiệu quả.
- Chất xơ cũng góp phần làm sạch hệ tiêu hóa và hỗ trợ thải độc qua phân.
5.3. Trà thảo mộc, trà xanh (không caffeine)
Một số loại trà thảo dược an toàn có thể giúp cơ thể mẹ giải độc nhẹ nhàng, giàu chất chống oxy hóa. Tuy nhiên, không nên dùng trà có chứa caffeine, như cà phê hay trà đặc vì có thể ảnh hưởng đến bé, làm nặng thêm tình trạng trẻ sơ sinh bị vàng da.
5.4. Bổ sung protein lành mạnh
- Nên chọn đậu hũ, cá hồi, trứng và các loại đậu thay vì thịt đỏ.
- Protein giúp tái tạo mô, hỗ trợ gan hoạt động và tăng cường hệ miễn dịch cho cả mẹ và bé.
5.5. Trái cây và rau củ tươi
Nhiều loại trái cây có múi và rau xanh chứa vitamin C và chất chống oxy hóa, giúp thải độc cho gan, hỗ trợ tiêu hóa và tăng sức đề kháng cho bé:
Gợi ý các loại mẹ nên ăn:
- Bí đỏ, khoai lang, khoai mỡ
- Dưa, đu đủ, xoài, cam, chanh, bưởi
- Cà rốt, củ cải, củ dền, bơ, cà chua
- Rau lá xanh như rau bina, cần tây, xà lách
6. Mẹo chữa vàng da ở trẻ sơ sinh. Mẹo dân gian chữa vàng da ở trẻ sơ sinh. Trị vàng da cho trẻ sơ sinh tại nhà
6.1. Phơi nắng nhẹ vào sáng sớm
- Ánh sáng mặt trời giúp phân hủy bilirubin dưới da thông qua tác động của tia UV, hỗ trợ giảm vàng da tự nhiên.
- Nên cho bé phơi nắng 10-15 phút mỗi ngày vào thời điểm nắng dịu nhẹ (trước 9 giờ sáng).
- Tránh phơi nắng trực tiếp khi nắng gắt để bảo vệ làn da mỏng manh của bé.
6.2. Giữ đủ nước và dưỡng ẩm cho bé
- Vàng da có thể gây mất nước, đặc biệt ở trẻ bú mẹ ít hoặc tiêu chảy. Cần đảm bảo bé được bú mẹ hoặc uống đủ lượng nước (theo hướng dẫn bác sĩ).
- Cân bằng hydrat hóa giúp gan hoạt động hiệu quả hơn trong việc chuyển hóa bilirubin, từ đó góp phần cải thiện tình trạng trẻ sơ sinh bị vàng da.
6.3. Chiếu đèn ánh sáng xanh hoặc trắng (Phototherapy)
- Đây là phương pháp điều trị y học phổ biến, sử dụng ánh sáng đặc biệt để phá vỡ bilirubin trong máu bé.
- Phương pháp này cần được thực hiện dưới sự giám sát của nhân viên y tế để đảm bảo hiệu quả và an toàn.
6.4. Tắm thảo dược hỗ trợ giảm vàng da (được nghiên cứu bước đầu)
- Một số loại lá như lá trà xanh và cỏ mần trầu có đặc tính kháng viêm, chống oxy hóa, giúp cải thiện sức khỏe da.
- Có thể dùng nước lá tắm 2-3 lần/tuần, nhưng cần đảm bảo vệ sinh sạch sẽ và thử phản ứng da bé trước khi sử dụng rộng rãi.
6.5. Theo dõi và chăm sóc bé kỹ lưỡng
- Giữ ấm thân thể bé, đặc biệt là vùng bụng và rốn để tránh nhiễm lạnh gây ảnh hưởng đến sức khỏe gan.
- Vệ sinh sạch sẽ và cho bé bú đủ, bú đều giúp tăng cường đào thải bilirubin qua phân và nước tiểu.
7. Trẻ sơ sinh bị vàng da chiếu đèn bao lâu
7.1. Cơ chế chiếu đèn điều trị vàng da
- Chiếu đèn sử dụng ánh sáng xanh hoặc trắng với bước sóng từ 400-500 nm (đỉnh hấp thụ ở 450-460 nm) để chuyển Bilirubin tự do (không hòa tan) thành Photobilirubin có thể hòa tan trong nước.
- Photobilirubin dễ dàng được thải qua nước tiểu, từ đó giảm nồng độ Bilirubin trong máu, cải thiện vàng da.
7.2. Quy trình chiếu đèn điều trị vàng da
- Chuẩn bị lồng ấp sạch sẽ, đèn chiếu đạt chuẩn (đèn tuýp hoạt động < 2000 giờ cần thay mới).
- Băng mắt và che bộ phận sinh dục của bé để bảo vệ mắt và phòng ngừa tác dụng phụ.
- Để bé nằm trần, quấn khố mông để tối đa diện tích da tiếp xúc ánh sáng.
- Điều chỉnh nhiệt độ lồng ấp phù hợp để giữ thân nhiệt bé ổn định.
- Thay đổi tư thế bé mỗi 2-4 giờ để ánh sáng chiếu đều da.
- Cho bé bú đủ, cung cấp nước đầy đủ trong quá trình chiếu đèn.
- Chiếu đèn liên tục, chỉ ngừng khi bé bú hoặc làm các thủ thuật y tế.
- Trường hợp vàng da nặng, có thể dùng đèn chiếu hai mặt để tăng hiệu quả.
7.3. Thời gian chiếu đèn khi trẻ sơ sinh bị vàng da
- Thời gian chiếu đèn phụ thuộc vào nồng độ Bilirubin trong máu, mức độ vàng da và tuổi của bé.
- Xét nghiệm Bilirubin máu sẽ được thực hiện mỗi 12-24 giờ để theo dõi tiến triển.
- Khi Bilirubin giảm về mức an toàn và vàng da cải thiện, bác sĩ sẽ chỉ định ngưng chiếu đèn.
- Nếu không hiệu quả (Bilirubin tiếp tục tăng hoặc vàng da nặng hơn), có thể cần thực hiện truyền thay máu.
7.4. Theo dõi trong và sau chiếu đèn
- Giám sát kỹ các dấu hiệu lâm sàng: trạng thái tinh thần, trương lực cơ, phản xạ bú, thân nhiệt, dấu hiệu mất nước.
- Theo dõi tác dụng phụ có thể xảy ra như tăng thân nhiệt, mất nước, mẩn đỏ da, rối loạn thân nhiệt, tiêu phân xanh…
- Chiếu đèn không ảnh hưởng đến não bộ nhưng cần tránh các tổn thương do ánh sáng, bỏng da và tổn thương mắt.
8. Cách phòng bệnh vàng da sơ sinh hiệu quả nhất
8.1. Đảm bảo trẻ bú sữa đầy đủ
- Trẻ bú mẹ: Cho bé bú 8–12 cữ mỗi ngày để duy trì đủ lượng nước, giúp cơ thể bé đào thải bilirubin hiệu quả, giảm nguy cơ trẻ sơ sinh bị vàng da.
- Trẻ không bú mẹ: Nếu mẹ không thể cho bú trực tiếp do lý do sức khỏe, nên cho trẻ bú sữa công thức với lượng khoảng 30–60 ml mỗi 2–3 giờ trong tuần đầu sau sinh để duy trì đủ nước và dinh dưỡng.
8.2. Xét nghiệm nhóm máu trước và sau sinh
- Mẹ nên làm xét nghiệm nhóm máu trước khi mang thai.
- Bé cũng cần được xét nghiệm nhóm máu ngay sau sinh.
- Việc này giúp phát hiện sớm tình trạng không tương thích nhóm máu mẹ và con, là nguyên nhân phổ biến gây vàng da sơ sinh, từ đó kịp thời có biện pháp phòng ngừa và điều trị phù hợp.
Trẻ sơ sinh bị vàng da nếu được chăm sóc và theo dõi đúng cách, hầu hết các bé đều có thể hồi phục nhanh chóng mà không gặp biến chứng. Ba mẹ hãy đưa bé đi khám ngay khi thấy vàng da kéo dài hoặc có dấu hiệu nặng hơn để được xử lý kịp thời, bảo vệ sức khỏe bé yêu một cách tốt nhất.
